Azbest przez dziesięciolecia był uważany za cudowny materiał, który dzięki swoim niezwykłym właściwościom zrewolucjonizował budownictwo i przemysł. Odporny na wysokie temperatury, niepalny, dźwiękoszczelny i trwały, stał się symbolem postępu technologicznego. Jednak odkrycie jego toksyczności i związku z groźnymi chorobami, w tym rakiem płuc, zmieniło postrzeganie tego minerału. W Polsce, podobnie jak w wielu krajach, azbest obecnie jest zakazany, a jego usuwanie i utylizacja są ściśle regulowane. Czym jest, jakie ma właściwości, jak wpływa na zdrowie i dlaczego nadal jest problemem
Struktura i właściwości azbestu. Dlaczego był tak ceniony?
Azbest to grupa naturalnych minerałów krzemianowych, które występują w skorupie ziemskiej w postaci włóknistych skupisk. Najczęściej spotykane rodzaje to chryzotyl (azbest biały), amfibole, takie jak krokidolit (azbest niebieski) czy amosyt (azbest brązowy). Charakterystyczna włóknista struktura azbestu sprawia, że jest niezwykle elastyczny, a jednocześnie odporny na rozciąganie i uszkodzenia mechaniczne. Włókna te można rozdzielać na cienkie nici, co czyniło azbest łatwym do łączenia z innymi materiałami, takimi jak cement czy tworzywa sztuczne.
Wyjątkowa odporność na temperaturę była jedną z najważniejszych cech azbestu. Materiał ten wytrzymuje temperatury nawet do 1000 stopni Celsjusza bez topnienia czy spalania, co czyniło go idealnym do zastosowań w środowiskach narażonych na ogień. Ponadto azbest wykazuje znakomite właściwości izolacyjne – zarówno termiczne, jak i akustyczne. Dzięki temu świetnie sprawdzał się jako dźwiękoszczelny element w budynkach i maszynach. Był również odporny na chemikalia, takie jak kwasy czy zasady, oraz na korozję, co zwiększało jego wszechstronność. Niska cena i dostępność dodatkowo sprawiły, że w XX wieku azbest stał się materiałem niemal niezastąpionym w wielu gałęziach przemysłu.
Zastosowanie azbestu. Od budownictwa po przemysł
W budownictwie azbest zyskał popularność głównie w formie eternitu, czyli płyt azbestowo-cementowych, które wykorzystywano do pokryć dachowych i elewacji. Eternit, wynaleziony pod koniec XIX wieku przez Ludwiga Hatscheka, był lekki, trwały i odporny na warunki atmosferyczne, co czyniło go idealnym materiałem na dachy domów, stodół czy budynków przemysłowych. W Polsce, szczególnie w okresie PRL, eternit był powszechnie stosowany w budownictwie wiejskim i miejskim, a szacuje się, że do lat 90. XX wieku w kraju znajdowało się około 1,5 miliarda metrów kwadratowych wyrobów zawierających azbest.
Poza budownictwem azbest znalazł zastosowanie w przemyśle motoryzacyjnym, gdzie używano go do produkcji klocków hamulcowych, uszczelek i okładzin sprzęgła. W przemyśle chemicznym i energetycznym służył jako izolacja rur, kotłów i pieców. Włókna azbestowe dodawano także do farb, klejów, a nawet tekstyliów, takich jak tkaniny ognioodporne czy rękawice ochronne. W latach 50. i 60. XX wieku azbest był obecny nawet w filtrach do papierosów, co dziś wydaje się szokujące w kontekście jego toksyczności. Wszechstronność tego materiału sprawiła, że przez dekady był nieodłącznym elementem postępu technologicznego, zanim świat uświadomił sobie jego ciemną stronę.
Szkodliwość azbestu. Choroby i globalna skala problemu
O szkodliwości azbestu zaczęto mówić dopiero w drugiej połowie XX wieku, choć pierwsze doniesienia o jego negatywnym wpływie na zdrowie pojawiły się już na początku wieku. Wdychane do płuc włókna azbestowe, są mikroskopijnej wielkości i mają ostre krawędzie, co powoduje uszkodzenia tkanki płucnej. Organizm nie jest w stanie ich usunąć, co prowadzi do stanów zapalnych i bliznowacenia. Najpoważniejsze choroby związane z azbestem to azbestoza, rak płuc i międzybłoniak opłucnej – rzadki, ale wyjątkowo złośliwy nowotwór.
Azbestoza, choroba zawodowa górników i pracowników przemysłu azbestowego, rozwija się przez dekady, powodując duszności, kaszel i niewydolność oddechową. Rak płuc, choć może być wywołany przez inne czynniki, takie jak palenie tytoniu, jest szczególnie związany z ekspozycją na azbest, zwłaszcza u osób pracujących w stoczniach, fabrykach czy na budowach. Międzybłoniak opłucnej, niemal wyłącznie związany z azbestem, ma wyjątkowo złe rokowania – większość pacjentów umiera w ciągu roku od diagnozy. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), azbest jest odpowiedzialny za około 255 tysięcy zgonów rocznie na świecie, z czego połowa to przypadki raka płuc, a reszta to międzybłoniak i azbestoza. Od początku XX wieku azbest przyczynił się do śmierci milionów ludzi, szczególnie w krajach uprzemysłowionych.
Znane osoby, których śmierć wiąże się z azbestem, to między innymi aktor Steve McQueen, który zmarł w 1980 roku na międzybłoniaka opłucnej. Prawdopodobnie miał kontakt z azbestem podczas służby w marynarce wojennej, gdzie pracował w kotłowniach. Innym przykładem jest muzyk Warren Zevon, który również zmarł na międzybłoniaka w 2003 roku, choć źródło jego ekspozycji nie jest jasne. Te przypadki pokazują, że azbest nie oszczędzał nikogo, niezależnie od statusu społecznego czy zawodowego.
Azbest w Polsce. Regulacje i usuwanie
W Polsce azbest został oficjalnie zakazany 28 marca 1997 roku na mocy ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest. Decyzja ta była odpowiedzią na rosnące dowody naukowe dotyczące jego toksyczności oraz naciski międzynarodowe, w tym ze strony Unii Europejskiej, która wprowadziła podobne zakazy. Od tego czasu produkcja, import i stosowanie azbestu są nielegalne, a kraj zobowiązał się do usunięcia istniejących wyrobów azbestowych do 2032 roku, zgodnie z „Programem Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009–2032”.
Polska jest jednym z krajów, które wciąż borykają się z problemem azbestu na dachach budynków, szczególnie na terenach wiejskich. Proces usuwania azbestu, zwłaszcza eternitu, jest skomplikowany i kosztowny, ponieważ wymaga specjalistycznych procedur, aby zminimalizować uwalnianie toksycznych włókien. Tylko firmy posiadające odpowiednie zezwolenia, wpisane do rejestru prowadzonego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, mogą przeprowadzać takie prace. Proces obejmuje demontaż, pakowanie w szczelne folie, transport i utylizację na specjalnych składowiskach, takich jak w Pszczynie czy Trzebini. Koszt usuwania azbestu waha się od 10 do 30 złotych za metr kwadratowy, w zależności od regionu, ilości materiału i trudności prac. Na przykład za usunięcie 100 metrów kwadratowych eternitu z dachu domu jednorodzinnego trzeba zapłacić od 1000 do 3000 złotych, przy czym dodatkowe koszty mogą obejmować transport i utylizację.
Rząd i samorządy wspierają usuwanie azbestu poprzez programy dofinansowania. W ramach „Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu” właściciele nieruchomości mogą otrzymać dotacje pokrywające nawet 100% kosztów demontażu i utylizacji, choć w praktyce wysokość wsparcia zależy od budżetu gminy i liczby wniosków. W 2023 roku Ministerstwo Rozwoju i Technologii szacowało, że w Polsce pozostaje jeszcze około 14 milionów ton wyrobów azbestowych, głównie w postaci eternitu na dachach budynków mieszkalnych i gospodarczych.
Azbest a eternit. Czym się różnią?
Choć terminy „azbest” i „eternit” często są używane zamiennie, nie oznaczają tego samego. Azbest to minerał, który jest składnikiem eternitu. Eternit to materiał budowlany, w którego skład wchodzi około 10–15% włókien azbestowych połączonych z cementem. Dzięki temu eternit jest trwały, wodoodporny i odporny na ogień, co czyniło go popularnym wyborem w budownictwie. Jednak to właśnie włókna azbestowe w eternicie są źródłem zagrożenia zdrowotnego, szczególnie gdy materiał ulega uszkodzeniu, kruszeniu lub cięciu, uwalniając toksyczne cząsteczki do powietrza.
W przeciwieństwie do eternitu, czysty azbest w formie włókien był stosowany w innych produktach, takich jak izolacje, tkaniny ognioodporne czy filtry. Eternit jest więc jednym z wielu zastosowań azbestu, ale ze względu na jego masowe użycie w budownictwie, stał się symbolem problemu związanego z tym minerałem. Nowoczesne zamienniki eternitu, takie jak płyty cementowo-włóknowe, wykorzystują bezpieczne włókna celulozowe lub syntetyczne, eliminując ryzyko zdrowotne.
Azbest w płytkach PCV. Ukryte zagrożenie
Płytki PCV, popularne w latach 60. i 70. XX wieku jako wykładziny podłogowe, mogą również zawierać azbest, choć w mniejszych ilościach niż eternit. W Polsce takie płytki, znane jako „lentex” czy „winylex”, były produkowane z dodatkiem chryzotylu (azbestu białego) w celu zwiększenia ich trwałości i odporności na zużycie. Zawartość azbestu w płytkach PCV wynosi zazwyczaj od 5% do 15%, choć dokładny skład zależy od producenta i partii produktu. W stanie nienaruszonym płytki te nie stanowią zagrożenia, ponieważ włókna azbestowe są związane z materiałem. Problem pojawia się podczas remontów, gdy płytki są cięte, szlifowane lub usuwane, co może uwalniać toksyczne włókna.
Usuwanie płytek PCV zawierających azbest również wymaga specjalistycznych procedur, podobnie jak w przypadku eternitu. W Polsce takie prace muszą być zgłaszane do wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska, a ich wykonanie powierza się firmom z odpowiednimi zezwoleniami. Koszty usuwania płytek są porównywalne do kosztów demontażu eternitu, choć mogą być wyższe w przypadku skomplikowanych prac, takich jak usuwanie klejów azbestowych stosowanych pod płytkami.
Azbest: (c) Sadurski.com / GR
Zobacz też:
>
>
